Atualità

Scora alta: Presentades sis unités d’insegnamënt nöies por ladin

Descurí la storia locala, modernisé l’insegnamënt dl ladin y ester de sostëgn por insegnanc y scolars: le Ciamp Inovaziun y Consulënza á publiché indöt 6 unités didatiches nöies por les scores altes che ti vá a funz a de plü periodes dla storia dles valades ladines. Le publicaziuns didatiches ti é gnüdes presentades incö (30/11) ai insegnanc tla sënta dl Museum Ladin Ciastel de Tor a San Martin.

Indöt sis unités didatiches nöies por la scora alta é gnüdes presentades incö (ai 30/11) tl Ciastel de Tor a San Martin. (Retrat: OSP/rc)

Avëi a desposiziun material didatich ajorné y che contëgn ince informaziuns sön le svilup dla realté locala dla mendranza ladina é por i insegnanc y les insegnantes n gran sostëgn por arjigné ca al miú les ores d’insegnamënt por ladin tles scores. N vare important te chësc vers é gnü fat incö, lönesc ai 30 de novëmber, cun la presentaziun de sis unités didatiches nöies por l’insegnamënt dl ladin tles scores altes cun na manifestaziun de formaziun aposta tl Museum Ladin a San Martin de Tor. „La publicaziun de material didatich nü sön la storia y la cultura ladina é na sbürla importanta por döt le sistem scolastich da se dé jö cun nosta storia locala ince te scora y pó ester n impuls por nüsc scolars y nostes scolares da s’informé sön i avenimënc sozedüs chiló da nos dan da plü da dî“, dij l’assessur por la scora ladina Florian Mussner.

Por l’intendënt Roland Verra implësc le material didatich nü na locia che é gnüda a se le dé „da canche al é gnü porté ite l’insegnamënt dl ladin tles scores altes, olache al é tres sté na gran nezescité da avëi a desposiziun material didatich adaté por chësc livel de formaziun. Cun la realisaziun dl material didatich nü ún sëgn ciafé na sostituziun al’altëza de chël che dess ester le liber d’insegnamënt general por le ladin tles scores altes.“ L'intendënt á ince sotrissé l'importanza dla creaziun de material storich scrit por ladin, "deache al vëgn scrit dal punt de odüda dla mendranza ladina y chësc porta para n'interpretaziun storica ajuntiva che archichësc i contribuc de analisa storica bele presënc."

Ince le diretur dl Ciamp Inovaziun y Consulënza á sotligné che „chisc mesi d’insegnamënt, tla verjiun badiota y gherdëna é d’aiüt por i insegnanc y les insegnantes de ladin da porté ite contignüs che interessëia i scolars te sües leziuns de lingaz y cultura ladina, an pó dí che i fajun n ater var derevers dla mordenisaziun dl insegnamënt dl ladin tla scora alta, tl sëgn dla cualitá didatica che dëss asigüré na dignité al ladin, desche materia ala pert dles atres“, insciö Ploner.

Cater unités didatiches é gnüdes scrites dala professuria Luciana Palla (Economia y Sozieté; Politica, Cultura y identité ladina; Danter les döes veres y le fasciscm; Les opziuns y la secunda Vera mondiala), öna dala professuria Magdalena Miribung (La pröma vera mondiala tla Ladinia) y öna dal insegnant Ivan Senoner (Storia dl film). Ara se trata de cin unités sön la storia di Ladins dal 1850 cina aldedaincö y de un n sföi sön la storia dl film, olache al vëgn ince dant na personalité ladina. Tratan la manifestaziun de presentaziun á les auturies Luciana Palla y Magalena Miribung dé indicaziuns importantes sön l’anuzamënt pratich dl material tratan les ores d’insegnamënt, ince por de atres materies, por adoré i materiai te na manira interdisciplinara. Le proiet instëss é gnü coordiné dala colaboradëssa Erna Flöss, la iesta grafica é dla colaboradëssa Anita Demetz. Le laur de letorat y traduziun é gnü fat dales colaboradësses de Inovaziun y Consulënza y dl Ofize Chestiuns Linguistiches dla Provinzia. Le material didatich nü é gnü conzepí por l'insegnamënt tles scores altes, mo pó ince gní anuzé por scomenciadies y manifestaziuns d'aprofondimënt dla storia y cultura ladina y/o d'insegnamënt por ladin. La verjiun badiota dles unités é gnüda adatada ala reforma dl'ortografia gnüda aprovada da püch.

La manifestaziun de formaziun é jüda a piz cun na vijita fora por la mostra "1914-1918", olache la professuria Luciana Palla á splighé le tëmp dla Gran Vera tla Ladinia tres i chedri dla mostra. Por plü informaziuns prëibel vijité: pedagogich.it

Dessot na descriziun cörta che reverda vigni unité didatica.

"Storia dl film" de Ivan Senoner: Ivan Senoner, instëss insegnant de ladin, analisëia la storia dl film dal 1910 inant cina aldedaincö, mostran sö ejëmpli interessanc de produziuns conesciüdes sura döt le monn y presentan ince le contignü de films che á fat storia, cun sü personaji plü importanc y cun i aturs y regisć plü conesciüs.

"Economia y Sozieté" de Luciana Palla: La storica y insegnanta Luciana Palla á descrit la storia di Ladins te deplü tapes. Chëstes caraterisëia i tëmps storics importanc. Cun chësc material didatich orunse imparé a conësce la storia dl’economia y dla sozieté tles valades ladines dal 1850 cina ala pröma vera dl monn. Fora dl’economia da paur tradizionala ciafa l’artejanat y le turism tres plü y plü importanza. Vigni valada ladina á n pü’ n’ater svilup. Te Gherdëna ê le comerz de patüc ziplé bele dër ví. Fodom sciacarâ de lignan y Fascia de bestiam cun le Venet. Tles Dolomites röiel adalerch i amanc dl jí a crëps y al nasc les lies da munt, locales, austriaches y todësces.

"Politica, Cultura y identité ladina" de Luciana Palla: Cun chësc material didatich orunse imparé a conësce la storia dla Ladinia dala fin dl 1800 cina ala pröma vera dl monn te chël tëmp, olache al mët man da se svilupé na cosciënza d’identité. I ladins se rënd cunt che ai vëgn sburlá ia y ca, inanter todësc y talians y chësc i fej ponsé sura sön süa particolarité linguistica y etnica en general. Al vëgn bel plan fora i pröms stüdi y scric scientifics por ladin y sura le ladin. N pröm foliet ladin vëgn dé fora tl 1905, mo chësc n’á nia albü suzes. Deplü scomenciadies por sostigní le lingaz ladin é de gran importanza, deache i ladins se damana de gní reconosciüs dlungia i atri dui grups linguistics tl Tirol. Tratan rumpel fora la pröma vera y vigni tentatif de svilup toma naota. Cun l’anesciun ala Talia, do la vera müda dassënn le scenar y al nasc döt d’atres problematiches. Le fi de n svilup politich y cultural vëgn impormó indô tut sö plü inant.

"La pröma vera mondiala tla Ladinia" de Magdalena Miribung: Te chësc sföi sön la «Pröma Vera» vëgnel porvé da splighé les gaujes che á condüt al conflit mondial, impröma inanter l’Imper austroungarich y la Serbia y spo inanter düc i atri stac che röia man man lapró. Al vëgn cunté sö cares che ê les alianzes che s’â tut dant da garantí n eculiber tl’Europa y sciöche chësc ecuiliber toma adöm. L’intervënt di Stac Unis mët ciamó deplü sotissura döta la situaziun strategica. Tla Ladinia vëgn i soldas bele cherdá ite d’agost dl 1914, impröma sön le frunt oriental, spo a süd-vest. Tratan vëgnel ince daurí le frunt a süd y an lascia fá sö lignes dla ferata da soldas prijoniers. La ferata dô condüje material, muniziun y mangiaria tres les teleferiches, sön le frunt.

"Danter les döes veres y le fascism" de Luciana Palla: Cun chësc material didatich orunse ti jí do a chël tëmp storich, che á por i ladins segné la fin de n lian sterch cun le monn tirolesc y la monarchia di Habsburg. Cun l’anesciun dl Südtirol ala Talia vëgnel sö defata la orenté fascista de na talianisaziun forzada y poscibilmënter asvelta. Te de plü ocajiuns á i ladins orü se lascé aldí cun sües ghiranzes de sconanza dla mendranza y de na autonomia. Ince la autocosciënza ladina devënta plü sterscia y dl 1920 se damanana gran rapresentanza di ladins le reconescimënt sciöche grup etnich. Düc chisc tentatifs n’á albü degöna faziun. Les valades ladines é gnüdes despartides sö te trëi provinzies.

"Les opziuns y la secunda Vera mondiala" de Luciana Palla: Cun chësc material didatich orunse imparé da conësce y capí la situaziun dla Ladinia inanter le 1939 y le 1945. La chestiun dl Südtirol ê gnüda cartada fora inanter Mussolini y Hitler y i ladins â ince messü tó na dezijiun, porater dër ria por vigni familia. »S’un jí o sté chiló«, chëra ê la gran domanda a chëra che peri de familia messâ respogne y sté fora les conseguënzes. La cossa n’â nia ma fat lové sö n dër stöp mo gaujé malester, sënn y vendëtes ti paisc de Gherdëna y Badia y te Fodom. Inanter le 1943 y le 1945 êl n clima de gran tenjiuns tles valades ladines, düc â messü dé sö süa liberté.

rc

Galaria dales fotografies