Les autorités iudiziares

L’istituziun zentrala dla iurisdiziun zivila- y penala é formada dal tribunal. La spartiziun te iurisdiziun penala y zivila ti corespogn pro le tribunal a döes seziuns, chëra penala y chëra zivila.
Le tribunal á süa sënta zentrala a Balsan. Implü él sëntes destacades dl tribunal a Porsenú, Bornech, Maran y Solaneres. Certes prozedöres vëgn ma destrigades tla sënta zentrala, sciöche por ejëmpl – tl dërt zivil – les prozedöres de separaziun y devorz, les stritaries che reverda le laur, les esecuziuns imobiliares, y – tl dërt penal – la pert dla prozedöra dan signoria por les inrescides preliminares.

Le tribunal zivil

Les seziuns ziviles dl tribunal se crüzia dles dezijiuns de dërt privat. Pro chëstes toca por ej. les stritaries sön i dërc de proprieté, i raporc contratuai, i dërc de arpejun, mo ince le dërt de familia, le dërt sozietar, le dërt de concurs, y i.i.. Por n valgügn cimps importanc él pro le tribunal provinzial seziuns spezialisades, sciöche chëra por les stritaries che reverda le laur y chëra por l’agricoltöra. Tratan che la iurisdiziun zivila se crüzia en linia de prinzip de stritaries tl ciamp dl dërt zivil, y antervëgn ma sce na pert plüra o fej recurs, á la iurisdiziun penala döt d’atri dovëis.

Le tribunal penal

Les prozedöres penales reverda la puniziun de reac, chël ó dí te n significat plü ampl, le jí cuntra i delic. Ares vëgn metüdes a jí dal procuradú che rapresentëia le Stat sciöche acusadú. Tla maiú pert di caji po le procuradú antergní d’ofize. Ma pro reac de mënder interes publich vára debojëgn ince dla scomenciadia da pert de n privat, che mëss pluré.
Ti ultimi agn él gnü fat tröpes reformes y al s’á batü tres tres deplü le vicare unich; al vëgn ma plü tut dezijiuns da n collegium de vicari sön les majeres sentënzes. Pro chëstes reformes él ince gnü porté ite la prozedöra ascortada y l’atribuziun dla straufunga sön domanda dles perts, che porta a na scemplificaziun dl prozes y al'ascortaziun dla straufunga.
La Curt d’Assisa tol ite na posiziun straordinara pro la iurisdiziun penala. I vicari de profesciun vëgn sostignis da zitadins (vicari popolars) nominá ad hoc, a chësta moda vëgn la dezijiun tuta "en rapresentanza dl popul".

Ara se trata de n’autorité iudiziara spezialisada y autonoma cun les funziuns de n vicare de pröm degré por dötes les chestiuns penales, ziviles y aministratives che reverda i mëndri (sot i 18 agn).
Le raiun iudiziar röia adöm cun la Curt d'Apel o la seziun dla Curt d'Apel olache al é istituí le tribunal.
Le tribunal di mëndri é metü adöm da n vicare dla Curt d'Apel, che á la presidënza, n vicare dl tribunal provinzial y dui esperc che ne alda nia pro le collegium di vicari. Al á competënzes tla prozedöra de dërt zivil, penal y aministratif por:

• les aziuns penales de mëndri tl raiun iudiziar;
• l’aplicaziun de mosöres de reintegraziun de mëndri aciasá te chël raiun;
• l’eserzize dla potesté di geniturs, dla ghiravanza, dl’aministraziun dl patrimone, dl’assistënza, dl ciaré de n möt, dl’adoziun de mëndri dl raiun iudiziar dla Curt de Cassaziun.

Sides pro les prozedöres ziviles che pro chëres penales él la poscibilité da fá recurs cuntra les sentënzes dl vicare de pröm degré. Dl apel cuntra les sentënzes dl tribunal de Balsan se crüzia la seziun de Balsan dla Curt d'Apel de Trënt (Link estern) (chël ó dí la Curt d’Assisa d'Apel).

La Curt de Cassaziun (Link estern) é l'organ iudiziar plü alt y al garantësc la dërta adoranza y l’interprataziun unitara dla lege. Implü tlarëscera i conflic de competënza, de iurisdiziun y de assegnaziun tla iurisdiziun. Tla prozedöra zivila y penala é la Curt de Cassaziun competënta por controlé les sentënzes o i provedimënc dles istanzes da denant, mo ma por ci che reverda la violaziun o la maladoranza dles desposiziuns de lege, chël ó dí por ciafé fora sce le vicare che á tut la dezijiun á interpeté y adoré la lege indortöra.
Ara se trata de n organ colegial dla iurisdiziun ordinara y é metüda adöm da seziuns „scëmples“ (sis seziuns penales, trëi seziuns ziviles, öna na seziun por les chestiuns che reverda le laur) y te caji de gran importanza tol la Curt de Cassaziun la dezijiun deboriada cun dötes les seziuns. Ara á la sënta a Roma y la competënza sön döt le teritore statal.

Le tribunal aministratif (Link estern) é n organ iurisdizional por la sconanza dl zitadin ti confrunc dl'aministraziun publica.
Cuntra vigni provedimënt iuridich aministratif dezijif dl’aministraziun publica pól gní fat recurs cun l’aiüt de n avocat te 60 dis da canche al é gnü publiché, ortié o lascé alsavëi dan le tribunal aministratif, tan inant che al é gnü violé i interesc legitims sconá dala lege de che che fej recurs.
Tl cheder dla iurisdiziun aministrativa é le tribunal aministratif l'organ de pröm degré; le recurs cuntra sües sentënzes pó gní fat pro le Consëi de Stat, che é n organ de secundo degré.
Normalmënter se basa le recurs dan le tribunal aministratif sön chëstes rajuns: la mancianza de competënza, la violaziun dles competënzes y la violaziun dla lege.
Le dovëi prinzipal dl tribunal aministratif é controlé la legitimité, chël ó dí controlé sce l'at aministratif, che an arata ofënes che che plüra, vais o manco a öna cun les desposiziuns de lege.
Aladô dla lege 205/2000 tol le tribunal aministratif ince na dezijiun sön ghiranzes de retüda dl dann.
I tribunai aministratifs é gnüs metüs sö cun la lege di 6 de dezëmber dl 1971, n. 1034; le Tribunal aministratif, Seziun autonoma por la Provinzia de Balsan, é gnü metü sö dl 1989 y á süa sënta tla residënza „Gerstburg“.

Le Consëi de Stat (Link estern) é n organ dla iurisdiziun aministrativa che scona i dërc y i interesc legitims di zitadins ti confrunc dl'aministraziun publica.
Le Consëi de Stat, che á süa sënta a Roma, é vicare de secundo degré pro chël che al vëgn fat recurs cuntra les sentënzes dl tribunal aministratif.
Chësc mëss suzede te 60 dis da canche la sentënza dl tribunal aministratif é gnüda notificada; sce la sentënza de pröm degré ne n’é nia gnüda notificada á che che fej recurs 13 mëisc de tëmp da canche la sentënza é gnüda dada jö.
Le Consëi de Stat iudichëia cun sentënza definitiva sce l'at aministratif cuntra chël che al é gnü fat recurs romagn en forza, sce al é da mudé o sce al vëgn anulé.

I ot tribunai dles eghes regionai tla Talia fej pert dla iurisdiziun aministrativa. Ai iudichëia te pröma istanza sön i recursc che reverda les eghes sciöche demane statal, la limitaziun di rüs y di bacins, i dërc che reverda la derivaziun y l'adoranza dles eghes publiches, l’ocupaziun temporanea o por tres de rajuns y de refates che alda lapró.
Cuntra les dezijiuns di tribunai dles eghes regionai pol gní fat recurs pro la Curt de Cassaziun dles eghes.

La Curt de Cassaziun dles eghes á süa sënta a Roma. Tl ciamp di dërc sogetifs iudichëiera te secunda istanza sön i recursc fac cuntra les dezijiuns tutes dai ot tribunai dles eghes regionai. Tl ciamp di interesc legitims iudichëiera sön i recursc cuntra mosöres aministratives porvia de mancianza de competënza, violaziun dles competënzes y dla lege, delibrades da organs aministratifs liá ales eghes publiches.
Implü tolera dezijiuns sön i recursc che reverda la costruziun de implanc y i dërc de pëscia. Cuntra les dezijiuns dla Curt de Cassaziun dles eghes pón fá recurs pro la Curt de Cassaziun.

La Curt costituzionala (Link estern) (articui 134 – 137 dla Costituziun) á süa sënta a Roma y iudichëia sön:

• les stritaries che reverda la costituzionalité dles leges y di ac, che á forza legala, dl Stat y dles Regiuns;
• les stritaries che reverda la competënza danter i podëis dl stat y les stritaries danter le Stat y les Regiuns y danter les Regiuns,
• les plüres fates al Presidënt dla Republica aladô dla Costituziun.

Ara é metüda adöm da 15 vicari; un n terzo vëgn nominé dal Presidënt dla Republica, un n terzo dal Parlamënt te na sentada coletiva, y un n terzo dales curts ordinares y dai tribunai aministratifs. Ai romagn en ciaria cin' agn alalungia y ne pó nia plü gní litá.
Sce la Curt costituzionala detlarëia la incostituzionalité de na desposiziun de lege o de n at cun valur legal, perd la desposiziun süa faziun le de do la publicaziun dla dezijiun. Cuntra la dezijiun dl tribunal costituzional ne pón nia fá recurs.

La Curt di Cunc (Link estern) é n organ cun relevanza costituzionala, autonom y independënt da d’atri podëis dl Stat, a chëra che la Costituziun ti dá funziuns de control (articul 100 dla Costituziun) y de iurisdiziun (articul 103 dla Costituziun). Les funziuns de control se desfarenziëia te controi denant y dedô di ac, delibrá da organs dl'aministarziun publica.
Les funziuns de iurisdiziun dla Curt di Cunc reverda la responsabilité iuridich-aministrativa y contabla, sciöche ince dla ponsiun. La responsabilité aministrativa reverda le contignü iuridich-patrimonial de aministradus o personal publich por dagns gaujá a ënc tl cheder dl laur. Cun le ciafé fora che che á la responsabilité vëgnel fat fora che che mëss paié le dann al'aministraziun danejada.
Da süa istituziun cun lege di 14 d’agost dl 1862, n. 800 incá á la Curt di Cunc funziuns de iurisdiziun por ci che reverda les prozedöres de contabilité dl personal contabl y tl ciamp dla responsabilité contabla. Por ci che reverda les prozedöres de stritaries sön la ponsiun é la Curt di Cunc responsabla por les prozedöres che reverda la ponsiun zivila, militara y de vera daldöt a ciaria dl stat y a ciaria di istituc d’assistënza, che toca pro l'Istitut Nazional d’Assistënza por le personal dl’aministraziun publica. Les stritaries pó revardé sides le dërt da ciafé la ponsiun sides süa mosöra. La Curt di Cunc iudichëia sön la legalité dla recuperada desponüda dal'autorité por ci che reverda la soma paiada fora dala cassa dla ponsiun y chëra ajuntiva.
Le personal dla Curt di Cunc é metü adöm da vicari y impiegac aministratifs.

Les Comisciuns dles cutes é metüdes adöm da Comisciuns dles cutes provinziales che á la sënta tla capitala dla provinzia, y comisciuns  dles cutes regionales che á süa sënta tla capitala dla regiun. Deperpo che les prömes é responsables por les prozedöres de pröm degré, é les atres responsables por les prozerdöres de secundo degré chël ó dí por i recursc dles sentënzes dles Comisciuns dles cutes provinziales. Ares á le dovëi da ciafé na soluziun por les stritaries che é gnüdes a se le dé danter che che paia les cutes y le fiscus. Les competënzes é tröpes y tol ite de vigni sort de dovëis, cun lapró chi a livel regional, provinzial y comunal, stritaries che reverda le cataster y les cutes o tasses de comun sön le reclam y i tribuc sön avisc publics.
La Comisciun dles cutes é metüda adöm da mëmbri dla magistratöra en sorvisc o en ponsiun, sciöche ince da personal dirigënt dl stat. La nominaziun vëgn fata tres decret dl Presidënt dla Republica sön proposta dl Minister por l’economia y les finanzes y tres deliberaziun dl Consëi dla Presidënza dla Iustizia fiscala.

Le Vicar /La Vicara de pesc (Link estern) tol la dezijiun sön de mëndres stritaries ziviles y sön chestiuns spezifiches penales y aministratives.
Tl ciamp dl dërt zivil tolel dezijiuns sön prozedöres che reverda ogec mobii che ne vá nia sura 2.582,28 euro fora y sön prozedöres che reverda la refata de dagns gaujá da auti y barches, tan inant le valur ne vá nia sura 15.493,71 euro fora.
Le Vicar/La Vicara de pesc á ince na funziun de apajadú/apajadëssa sön domanda dles perts atocades; te chësc caje ne n’él degügn limic de valur y al reverda düc i seturs ater co chi che toma ma tla competënza de d’atri tribunai, sciöche por ejëmpl stritaries che reverda le laur o le matrimone. Te chësc caje vëgnel apajé; an n’adora nia la consulënza legala.
Tl ciamp dl dërt aministratif se crüzia le Vicar/la Vicara de pesc dles oposiziuns ales straufunghes aministratives cina 15.493,71 euro. Le tribunal aministratif tol a vigni moda les dezijiuns sön les oposiziuns ales straufunghes aministratives te chisc seturs:

• sconanza dl laur,
• igiena sön le post de laur y prevenziun da inzidënc sön le laur,
• previdënza y assistënza obligatoria,
• urbanistica y frabiché,
• sconanza dl ambiënt dal incuinamënt, dla flora, dla fauna y di raiuns sot a sconanza,
• igiena de alimënc y boandes;
• sozietés y mediadus dles finanzes,
• cutes y ingiamiada.

Tl ciamp penal se crüzia i Vicars/les Vicares de pesc de n valgönes aziuns punibles tröp conesciüdes, sciöche chëres:

• cuntra la porsona, sciöche violaziuns y dagns, omisciun d’aiüt,
• cuntra l’onur, sciöche ofenüda y difamaziun,
• cuntra le patrimone, sciöche dann y azes nia autorisé te terac forest.

Tl caje de na condana ne aplichëia le Vicar/la Vicara de pesc nia la detenziun, mo ma straufunghes de scioldi. Mo te caji ziti pól/póra apliché la permanënza a ciasa, o – sön domanda dl acusé o dla acusada – le laur d’ütl publich.
Le Vicar/La Vicara de pesc á na inciaria onorara y eserzitëia te chësta funziun temporaneamënter funziuns iuridiches. La dorada dl'inciaria é de cater agn y pó gní renovada indöt ciamó dui iadi por cater agn, ater co sce le vicar/la vicara complësc 75 agn.