Storia dla scora ladina

Storia dla scora ladina

Tles scores dles localités ladines é le ladin impormó gnü reconesciü do la secunda vera dl monn. Ince sce la maiú pert dla popolaziun savô ma ladin, gnôl insigné cina dailó tles scores de Gherdëna y dla Val Badia por todësch y te Fascia, Fodom y Ampëz por talian. Le ladin gnô ma adoré sciöche lingaz de spligaziun y n'ê nia n lingaz d'insegnamënt ofizial. Dantadöt sot le fascism y tratan l'ocupaziun dl nazionalsozialism é la situaziun dl ladin gnüda da peso a bëgn dl talian y todësch.
Dl 1945 á n grup de inteletuai y portadus de dezijiuns dla Val Badia proponü n model scolastich plurilingual, a chël che al ti gnará daldô dit “paritetich”. Chësc model scolastich odô tres ciamó danfora le talian y le todësch sciöche lingac prinzipai, mo ti dê ince na lerch al ladin. Dedô él sté de gran discusciuns politiches y protestes da pert de che che sostignî la scora monolinguala, cina che le Ministere por l’istruziun á tut la dezijiun da porté ite dl 1948 le model paritetich tles scores elementares dla Val Badia y de Gherdëna. I dejenars dedô án messü arjigné ca materiai didatics y materiai d'insegnamënt por le model scolastich plurilingual.
Cina ala jüda en forza dl secundo Statut d'Autonomia (1972) gnô la scora aministrada tles localités ladines dal vize-intendënt todësch, plü tert dal intendënt talian. Dal 1975 él gnü metü sö n'Intendënza ladina a Balsan, olache sorvisc pedagogics y personal spezialisé se crüzia ince ciamó aldedaincö da svilupé na didatica y pedagogia por chësc sistem de formaziun particolar.
Intratan n’él nia plü i dübi che n sistem de formaziun trilingual ne sides nia adaté ai bojëgns dles scolares y di scolars. Sëgn ciafa la scora ladina na gran aprovaziun y vëgn reconesciüda tla provinzia de Balsan y ince sura i confins dla provinzia fora, ince ajache ara á arjunt dër de bugn resultac tla formaziun, dantadöt tl ciamp dl plurilinguism. La scora ladina é y romagn un di pilastri dla mendranza ladina y de süa identité.

Te Fascia (Provinzia de Trënt) é le ladin impormó dai agn 90 na materia d'oblianza; da dailó incá vëgnel ince insigné val' materies por ladin. Al é ince gnü metü sö tla valada n'aministraziun scolastica ladina cun sües competënzes.
Baldi n'é chësc nia poscibl tl ciamp scolastich dl raiun de Suramunt, Fodom, Col Santa Lizia y Ampëz. Por mirit dla colaboraziun cun l’Intendënza ladina dla Provinzia de Balsan y cun la Regiun Trentin-Südtirol án ince podü pité val' ores por ladin tla scora elementara dla provinzia de Belun.