Contures storiches

Contures storiches
La cin valedes ladines

Dan zirca 2000 ani canche la populazions retiches y celtiches vivova tla pert sud-est dla Svizra y tla pertes dla Elpes tl nord-est dla Talia, à i romans tëut ite i raions ulache ncueicundì viv i ladins.
I romans à ntegrà chisc raions te si mper. Ti seculi che vën do se à svilupà la rujeneda ladina. Do che l mper roman fova jit do ju, fovel na perioda de gran nsegurëzes. Nce la documentazion storica de chëi tëmps ie bëndebò rera y suvënz lascela mé pro jaghedes. Do la cristianisazion, tres i prinzipac vëscui iel unì a se l dé n’aministrazion strutureda. Tres na politica de espanscion da maladët ie i grofs dl Tirol tl 13ejim secul stac boni de ti tò pudëi y nfluenza ala dlieja y de furmé la contea dl Tirol. Da chësc pont inant ie la storia y cultura dla populazion ladina dassënn lieda a chëla dl Tirol. Ntan la vieres napulioniches à i ladins tëut pert ai cumbatimënc per la lidëza contra la trupes franzëuses. Nce ntan la prima viera mundiela à i ladins cumbatù cun l mper austro-ungarich. La Dolomites fova paladina de batalies viulëntes. Do la prima viera mundiela ie la pert dl Tirol dl sud rueda pra la Talia. Dl 1922 canche i fascisć ie ruei al pudëi ie l ladin unì detlarà n dialet talian. Tres la spartizion di Ladins te trëi provinzies (Bulsan, Trënt y Belun) iel unì a se l dé na talianisazion dla populazion. Do la segonda viera mundiela ie la situazion politica y linguistica di ladins, dantaldut de chëi tla provinzia de Bulsan, scialdi miureda. Cun l prim statut de autonomia dl 1948 iel unì arjont na scunanza tl ciamp dla scola: nsci iel unit nvià via l sistem paritetich tla scoles ladines dla provinzia de Bulsan. De gran mpurtanza ie l segondo statut de autonomia dl 1972 che fortifichea i dërc dla mendranza ladina te Südtirol y tl Trentino. Pitla ie la scunanza di Ladins tla provinzia de Belun mo ncueicundì.