N’autonomia por trëi grup linguistics

La particolarité dl Südtirol vëgn dala conviënza te na provinzia plülere picera de 3 grups linguistics. Tl Südtirol fej feter dui terzi di 500mile abitanć pert dl grup linguistich todësch, n chert fej pert dl grup talian y i ladins é feter le 4%. La conviënza n’é nia dagnora stada pazifica: al é inće stè momënć de gran tenjiun sciöche tl tëmp di atentać dinamitarg. L’Autonomia da śëgn é le früt de n tru lunch de tratatives che à portè la balanza danter i trëi grups linguistics.

Por garantì la conviënza pazifica danter ladins, talians y todësc él n sistem iuridich complès mo prezis, olache al s’intrecëia la rotaziun dles funziuns, la presënza paritetica ti organisms y la rapresentanza proporzionala de düć i grups linguistics. La balanza danter ëi se basa sön la partezipaziun de düć trëi i grups linguistics al prozès dezijional politich, sön n livel alt de autonomia por vigni grup linguistich, dantadöt tla politica culturala y dl’istruziun, sön le prinzip dl proporz sciöche regola de basa dla rapresentanza politica, dl’assunziun de personal tl sorvisc publich y dla partiziun de certes ressurses publiches (por ej. finanziamënć por la cultura o le frabiché sozial abitatif), y sön le veto dla mendranza sciöche ultima ratio por sconè i interesc fondamentai de so grup linguistich.

L’Autonomia dl Südtirol se basa dal punt de odüda legislatif sön la Costituziun taliana, sön le Tratat de Paris y sön le secundo Statut d’ Autonomia.

Tratat de Paris (1946)

Do la fin dla secunda vera dl monn romagn le Südtirol raiun talian, cun la condiziun da sconè la mendranza austriaca. Le resultat de chësta condiziun é stè le Tratat de Paris danter Talia y Austria che definësc les fondamëntes dl’autonomia. Chësc contrat rapresentëia la garanzia internazionala dl’autonomia dl Südtirol.

Costituziun taliana (1948)

La sconanza dles mendranzes se basa sön l’articul 6 dla Costituziun taliana.

Secundo statut d’Autonomia (1972)

Cun le secundo Statut d’Autonomia dl 1972 ciafa la Provinzia de Balsan le status de Regiun, mo cun n’autonomia legislativa y aministrativa plü ampla respet ales competënzes de na regiun cun n statut ordinar.

ScomenciamËnt dla plata

Timeline dl’Autonomia

I grups linguistics

Tl Südtirol vîrel feter 500mile porsones: le 64% fej pert dl grup linguistich todësch, le 24% fej pert dl grup linguistich talian y zirca le 4% fej pert dl grup linguistich ladin. Dlungia i 3 grups linguistics storics vîrel śëgn tl Südtirol zirca 19.870 foresć; 5.340 de chisc vëgn da d’atri paîsc dl’Uniun Europeica.

La majera pert dla popolaziun é metüda adöm dal grup linguistich todësch: chësc va zoruch dal punt d’odüda storich ales stlates germaniches, alemanes y baiuvares, che ê passades fora por le Südtirol da śëgn tl tëmp dla migraziun cuntra süd. Na pert d’ëi â tut la dezijiun da stè chilò y s’insedié te chësc raiun. Dal punt d’odüda storich-cultural é le grup talian le plü “jonn” dl Südtirol; al à odü le momënt de majera chersciüda tl tëmp dl fascism ti agn ‘20 y ‘30 dl Nücënt, canche le rejim de Mussolini â porvè da renforzè le “carater talian” dl Südtirol tres na gran imigraziun da d’atres regiuns. La politica de nazionalisaziun vëgn testemoniada dai numeri: pro la cumpëda dla jënt dl 1910 tl Südtirol êl 7.339 talians, dl 1961 nen êl 128.271. La perzentuala dl grup linguistich talian ê chersciüda te mez secul dal 2,9% al 34,3%.

Le grup linguistich ladin é le plü vedl dla provinzia. Le ladin é n lingaz neolatin o romanich. Do la concuista dles regiuns alpines da pert dl Impêr roman dl 15 d. G.C. â la popolaziun locala surantut le latin vulgar di aministradus y di soldas zënza renunzié daldöt a so lingaz. Le ladin s’à a chësta moda svilupé dal idiom adorè dales popolaziuns retiches, noriches y carniches te chël raiun. La strotöra dl lingaz ladin à inće influsc celtics.

ScomenciamËnt dla plata

Basa legala dl’autonomia

L’Autonomia dl Südtirol se basa sön trëi Chertes fondamentales: la Costituziun taliana, le Tratat de Paris y le secundo Statut d’ Autonomia.

Tratat de Paris (1946)

Do la fin dla secunda vera dl monn romagn le Südtirol raiun talian, cun la condiziun da sconè la mendranza austriaca. Le resultat de chësta condiziun é stè le Tratat de Paris danter Talia y Austria che definësc les fonadamëntes dl’autonomia. Chësc contrat rapresentëia la garanzia internazionala dl’autonomia dl Südtirol.

Costituziun taliana (1948)

La sconanza dles mendranzes se basa sön l’articul 6 dla Costituziun taliana.

Secundo statut d’Autonomia (1972)

Cun le secundo Statut d’Autonomia dl 1972 ciafa la Provinzia de Balsan le status de Regiun, mo cun n’autonomia legislativa y aministrativa plü ampla respet ales competënzes de na regiun cun n statut ordinar.

Les competënzes prinzipales

ScomenciamËnt dla plata

Regoles dl vire deboriada

Proporz etnich tl sorvisc publich y tl sistem de govern, bilinguism ti ofizi y ti sorvisc publics, denominaziuns bilinguales y trilinguales pro les indicaziuns geografiches, insegnamënt tl lingaz dla uma: chisc é i prinzips de basa dl Statut d’Autonomia. La conviënza dater grups linguistics desvalis te n medemo sistem politich funzionëia ma sce i bojëgns de düć vëgn respetà y conscidrà te n raport ecuilibré danter ëi. Tl Südtirol se basa döt sön n sistem iuridich complès mo prezis, olache al se intrecëia la rotaziun dles funziuns, la presënza paritetica ti organisms y la rapresentanza proporzionala de düć i grups linguistics.

• Partezipaziun de düć i grups linguistics al prozès dezijional politich
  La junta provinziala é n “govern etnich de coaliziun“ y mëss respidlé le raport numerich di grups linguistics rapresentà tl consëi provinzial. Le presidënt dl consëi provinzial vëgn lité a rotaziun danter i aconsiadus de düć i grups linguistics.
• Livel alt de autonomia por vigni grup linguistich,…
  …dantadöt tla politica culturala y dl’istruziun. L’autonomia culturala cun le sistem scolastich partì sö por grups linguistics é n elemënt tipich dla sconanza di dërć de düć, ajache dötes les dezijiuns te chësc ćiamp se damana ma le consëns dl singul grup de referimënt.
  Vigni grup linguistich à n so sistem scolastich che garantësc l’insegnamënt tl lingaz dla uma y di atri lingac.
• Prinzip dl proporz sciöche regola de basa…
  …dla rapresentanza politica, dl’assunziun de personal tl sorvisc publich y dla partiziun de certes ressurses publiches (por ej. finanziamënć por la cultura o le frabiché sozial abitatif). La cumpëda di grups linguistics vëgn fata vigni 10 agn y é la basa por ajornè la destribuziun proporzionala di posć publics y dles ressurses, che vëgn manajada a vigni moda a na manira flessibla.
• Veto dla mendranza sciöche ultima ratio por sconè i interesc fondamentai de so grup linguistich
  Canche le grup linguistich arata che le prinzip de parité de tratamënt de düć i grups linguistics sides tl prigo, po i aconsiadus provinziai damanè na litaziun separada por vigni grup linguistich. Ala medema manira po na norma de lege gnì contestada dan la Curt costituzionala.

ScomenciamËnt dla plata

Finanziamënt

Le bilanz dla Provinzia de Balsan é śëgn de incër 5 miliarg de euro al ann. Le bilanz vëgn dales cutes trates ite tl Südtirol. 9/10 de chëstes entrades fiscales romagn tl raiun provinzial, deperpo che 1/10 vëgn trasferì a Roma. Chëstes entrades fiscales costituësc zirca le 90% dl bilanz provinzial, le 10% che romagn vëgn da d’atres fontanes, danter chëstes i fonds UE o i bëgns patrimoniai publics.

Cun i mesi finanziars dl bilanz provinzial vëgnel finanzié tl Südtirol diretamënter dala Provinzia y nia dal Stat – a desfarënzia de d’atres regiuns talianes – tröpes competënzes, danter chëstes le sistem d’istruziun dala scolina al’université, le setur sanitar y chël sozial, la gestiun de döta la rëi dles strades statales y provinziales. Chëstes competënzes costituësc inće i majeri capitui de spëisa dl bilanz: le setur sozial y sanitar (cun zirca 1,6 miliarg de euro al ann), l’istruziun y la cultura (zirca 750 miliuns de euro), l’aministraziun (zirca 600 miliuns de euro) y le finanziamënt di Comuns (cun zirca 500 miliuns de euro).

ScomenciamËnt dla plata